داده‌های آماری نشان می‌دهد اکنون پسران مجرد بالای ٣٠ سال نزدیک به ٢میلیون و ٥٠٠هزار نفر و دختران بالای ٣٠سال ٢میلیون و ١٠٠هزار نفر هستند. طبق این آمارها حدود ٤میلیون و ٦٠٠هزار دختر و پسر مجرد در جامعه وجود دارد. همچنین موسسه تحقیقات جمعیت کشور در سال ١٤٠٠ وجود حدود ١٢میلیون مجرد در ایران را تایید کرد که از این تعداد ٦میلیون پسر ٢٠ تا ٤٥ساله و ٥,٦میلیون دختر ١٥ تا ٤٠ ساله هستند.
به گزارش آتیه پرس به نقل از شهروند، میانگین سن ازدواج در کشور برای خانم‌ها ٤سال و برای آقایان ٣سال افزایش یافته است. ٢٤بهمن ١٤٠٢رئیس دبیرخانه شورای‌عالی سلامت و امنیت غذایی کشور با اعلام این خبر گفته بود؛ ٥٧٠هزار ازدواج در کشور ثبت شده بود. بنابرنظر «محمداسماعیل مطلق» این رقم در سال گذشته – ١٤٠١- به ٥٢٤هزار مورد کاهش یافت. پایین آمدن میانگین سنی ازدواج به‌زعم کارشناسان، ریشه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد، اگرچه تغییر سبک زندگی، رواج و ترغیب به شهرنشینی، فضای مجازی و… فاکتورهای تأثیرگذاری هستند که گاها نادیده گرفته میشوند. بالا رفتن میانگین سنی ازدواج مسئله‌ای تَک‌بُعدی نیست چون در مقابل موجبات پایین آمدن نرخ باروری، بالا رفتن سن پدرومادرهای اولی، تسری روند پیری جمعیت را فراهم می‌آورد، بنابراین موضوع بالا رفتن میانگین سنی ازدواج و ریشه‌یابی علل آن در اولویت سیاست‌های جمعیتی قرار بگیرد. هرچند قانون جوانی جمعیت، اهدافی را در این راستا دنبال کرده است.
میانگین سن ازدواج در بین زنان، در تمام دوره‌های سرشماری افزایشی بوده است
داده‌های آماری نشان می‌دهد اکنون پسران مجرد بالای ٣٠ سال نزدیک به ٢میلیون و ٥٠٠هزار نفر و دختران بالای ٣٠سال ٢میلیون و ١٠٠هزار نفر هستند. طبق این آمارها حدود ٤میلیون و ٦٠٠هزار دختر و پسر مجرد در جامعه وجود دارد. همچنین موسسه تحقیقات جمعیت کشور در سال ١٤٠٠ وجود حدود ١٢میلیون مجرد در ایران را تایید کرد که از این تعداد ٦میلیون پسر ٢٠ تا ٤٥ساله و ٥,٦میلیون دختر ١٥ تا ٤٠ ساله هستند. براساس آمارها ٣٦درصد جمعیت زنان ١٥ تا ٣٤سال را دخترانی که هرگز ازدواج نکرده‌اند، تشکیل می‌دهند و حدود ٢.٣درصد از زنان ٤٥ ساله و بیشتر در بازه سنی تجرد قطعی قرار دارند.
طبق آمار مرکز آمار ایران که از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن به‌دست آمده، افزایش میانگین سن ازدواج در بین زنان بسیار بیشتر از مردان بوده، زیرا افزایش میانگین سن ازدواج در بین زنان طی ٦دهه – از سال‌های ١٣٣٥تا ١٣٩٥- ٤سال محاسبه شده است. روند تغییرات سن ازدواج در زنان نشان می‌دهد به جز فاصله سال‌های ١٣٣٥تا ١٣٤٥و دوره ٥ساله ١٣٩٠تا ١٣٩٥، در تمامی دوره‌های سرشماری، ما با افزایش میانگین سن ازدواج در بین زنان مواجه هستیم.
از ابتدای دهه ١٣٧٠افزایش سریع میانگین سن ازدواج آغاز شد
طبق آمار مرکز آمار ایران، میانگین سن نخستین ازدواج در سال ١٣٣٥در مردان ٢٤,٩سال بوده است، البته ٦دهه بعد در سال ١٣٩٥میانگین سنی ازدواج به ٢٧.٤سال رسیده بود. به‌عبارتی میانگین سن ازدواج در این ٦دهه افزایش ٢.٥ساله را شاهد بوده است. کاهش میانگین سن ازدواج در سال ١٣٦٥ادامه یافت و به کمترین میزان خود یعنی ٢٣.٨سال رسید. از ابتدای دهه ١٣٧٠افزایش سریع میانگین سن ازدواج آغاز شد و طی ٢٥سال، از ٢٤.٤سال به ٢٧.٤سال رسید.
مولفه مثبت تحصیلات دانشگاهی دختران به عاملی منفی در شانس ازدواجشان تبدیل شده
افزایش میانگین سن ازدواج در ایران علت نیست، بلکه معلول ترس از ازدواج است. به‌گفته «مصطفی آب‌روشن» به «شهروند» این ترس آنقدر فراگیر و آشکار است که تمایلی به ازدواج به‌خصوص در میان پسران وجود ندارد. این پژوهشگر حوزه آسیب‌های اجتماعی می‌گوید: «یکی از عواملی که ازدواج و تشکیل نهاد خانواده را متقاعدکننده می‌سازد، داشتن شغل و پایگاه اقتصادی متناسب با آن است. در واقع در جوامع سنتی هیچ‌گونه اختلاف فازی بین سه مولفه بلوغ، اشتغال و ازدواج مشاهده نمی‌کنیم.» بنابرنظر «آب‌روشن» نظام مشاغل در جوامع مدرن تفاوتی بنیادی با جوامع سنتی دارد: «به‌دست آوردن پایگاه شغلی تخصصی، وابسته به گذراندن آموزش‌هایی است که عموما در مؤسسات آموزشی یا دانشگاهی میسر می‌شود، بنابراین آموزش‌های تخصصی و به‌دست آوردن شغل مناسب، سال‌های طولانی زمان می‌برد که به‌عنوان یکی از عوامل اصلی افزایش سن ازدواج به شمار می‌آید.»
به‌گفته این پژوهشگر اجتماعی نکته بعدی، ادامه تحصیل دختران در مقاطع مختلف آموزش عالی است. تحصیلات دانشگاهی موجب پیدایش ایده‌ها، تغییر نگرش و سبک زندگی متفاوتی در دختران شده، به‌طوری که این آگاهی‌ها باعث تنگ‌تر شدن دایره همسرگزینی شده است: «عموما تحصیلات دختر کمتر منجر به مشاغل مطلوب می‌شود و این واقعیت تلخ، باعث شده مولفه مثبت تحصیلات دانشگاهی دختران به عاملی منفی در شانس ازدواج آنان تبدیل شود.»
روابط بنفیت، ازدواج سفید و… مطلوبیت ازدواج را کم کرده‌اند
در جامعه ما که در برزخ سنت و مدرنیته گرفتار آمده هنوز سن پایین دختر به مثابه شانس بیشتر برای ازدواج تلقی می‌شود. به‌گفته «آب‌روشن» به «شهروند» وضعیت اقتصادی و فرهنگی هم در بالارفتن سن ازدواج تأثیرگذار هستند: «فقدان درآمد برای تشکیل خانواده و از سوی دیگر سنت‌های دست‌وپاگیر خانواده‌ها، پدیده ازدواج و تشکیل نهاد خانواده را از منظر جوانان عملا غیرممکن ساخته است.»
بنابرنظر این آسیب‌شناس اجتماعی، طلاق و انتشار آمارهای زندانیان مهریه، برچسب‌زنی، موانع فرهنگی و… عوامل دیگری هستند که مطلوبیت ازدواج را کم و ریسک آن را به‌شدت افزایش می‌دهد: «تنوع غیررسمی الگوهای با هم بودن به‌شدت افزایش پیدا کرده، به‌طوری که آلترناتیو یا جایگزین‌های دیگری همچون روابط بنفیت، ازدواج سفید یا ارتباطات خارج از مدار زناشویی به‌شدت افزایش پیدا کرده که بر کمترین مسئولیت و بیشترین مطلوبیت استوار است.» به‌گفته «آب‌روشن» ساختار ازدواج و طلاق در ایران آنچنان دشوار، پیچیده و بغرنج به‌نظر می‌رسد که فرد از مزایای احتمالی تشکیل خانواده صرف‌نظر خواهد کرد.
شهرنشینی، دخیل در بالا رفتن سن ازدواج
شهرنشینی تأثیر بسیاری در بالا رفتن میانگین سنی ازدواج در میان زنان و مردان دارد. «امان‌الله قرایی‌مقدم» با تأکید بر این مسئله به «شهروند» می‌گوید: «در شهرها فاکتورهایی همچون هزینه مسکن، اشتغال، مخارج بالای زندگی بر پایین آمدن آمار ازدواج‌ها تأثیرگذار بوده است.» «قرایی‌مقدم» با اشاره به اینکه در شهرهای کوچک‌تر و روستاها، جوان‌ترها قانع‌تر هستند، می‌گوید: «در شهرهای کوچک و روستاها مسائلی همچون مسکن، اشتغال و هزینه‌های زندگی، کمرنگ‌تر از کلانشهرهاست. اگرچه تنوع‌طلبی و روابط ناسالم و نامتعارف هم به نسبت شهرها وجود ندارد.»
فضای مجازی سهم بالایی در کاهش ازدواج دارد
این جامعه‌شناس به‌هم‌خوردن نسبت جنسیتی را هم در بالا رفتن میانگین سن ازدواج دخیل می‌داند و می‌گوید: «میزان مرگ‌ومیر دخترها در بازه زمانی صفر تا یک‌سالگی کمتر از پسرهاست، البته پسرها در سنین بالاتر هم با مخاطرات بیشتری روبه‌رو هستند، بنابراین میزان مرگ‌ومیرشان بیشتر است و این نسبت جنسیتی را به‌هم می‌زند.»
بنابرنظر «امان‌الله قرایی‌مقدم» بالا رفتن سن ازدواج، مسئله فساد را در جامعه افزایش می‌دهد: «بالا رفتن سن ازدواج مسائل جنسی، روابط نامشروع، بی‌بندوباری جنسی و فساد در جامعه را افزایش می‌دهد. علاوه بر آن دیر ازدواج کردن موجبات آسیب‌های اجتماعی را فراهم می‌آورد.» به‌گفته «قرایی‌مقدم» به «شهروند» فضای مجازی هم سهم بالایی در کاهش ازدواج دارد، به‌خصوص در شهرها. این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه بالارفتن سن ازدواج حتی از لحاظ فرهنگی هم مضر است، می‌گوید: «اصولا ازدواج یک ارزش و هنجار فرهنگی است. وقتی این ارزش دچار آسیب می‌شود، جامعه خواه ناخواه صدمه می‌بیند.»
میزان کلی فرزندآوری به ازای هر زن در سن باروری به کمتر از ١,٨نوزاد رسید
پیش از سال ١٣٥٧میزان کلی فرزندآوری به ازای هر زن در سن باروری ٦,٢نوزاد بوده است، البته در فاصله سال‌های ١٣٩٠تا ١٤٠٠این میزان به کمتر از ١.٨نوزاد رسید. درحالی‌که برای تجدید نسل یک کشور لازم است نرخ کلی باروری ٢.١نوزاد به ازای هر زن در سن باروری باشد، البته رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت می‌گوید: «از بین هر ٥یا ٦زوج در ایران، یک زوج نابارور است.» «صابر جباری» ادامه می‌دهد: «این روند نشان می‌دهد سن ازدواج در مقایسه با سال‌های قبل افزایشی بوده است.»
سن پدر اولی‌ها ٣٢,٦سال شده
آمارهای سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد، سن فرزندآوری بالا رفته است. براساس آمارهای این سازمان، میانگین سن پدر هنگام تولد نخستین فرزند در نقاط شهری برابر با ٣٢,٦سال و در نقاط روستایی برابر با ٢٩.٩سال است. همچنین در ٩ماهه سال ١٤٠٢در بین استان‌ها بیشترین میانگین سن پدر در نخستین فرزندآوری مربوط به استان تهران با رقم ٣٤.٥سال و کمترین آن مربوط به استان سیستان‌وبلوچستان با ٢٧.١سال است.
میانگین سن مادر شدن در شهرها ٢٨,١سال است
مطابق آمارهای موجود در پایگاه جمعیت سازمان ثبت احوال کشور، میانگین سن مادر در نخستین فرزندآوری در کل کشور در ٩ماهه امسال ٢٧,٣سال است، البته شاخص در نقاط شهری ٢٨.١سال است و در مناطق روستایی ٢٤.٤سال برآورد شده است. مادران تهرانی بیشترین میانگین سنی را در نخستین فرزندآوری در بین استان‌ها با ٣٠.٣سال به‌خود اختصاص داده‌اند، البته کمترین میانگین سنی مادران هم مربوط به استان سیستان‌وبلوچستان با ٢٢.٧سال است.
تأثیر منفی ازدواج دیرهنگام در پیری جمعیت، غیرقابل انکار است
سازمان ثبت احوال کشور در ١٠ماهه ١٤٠١تولد ٨٩٣هزار و ٧٨٦نفر را ثبت کرده است. این آمار در مقایسه با تولد ٩٣٧هزار و ٧٤٩نفر در ١٠ماهه مشابه سال ١٤٠٠، کاهش ٤٤هزار نفری را نشان می‌دهد. درواقع بررسی میزان موالید سال ١٤٠١با سال‌های گذشته حاکی از این است که میزان تولدهای ١٠ماه ١٤٠١در مقایسه با سال ١٤٠٠، ٤,٧درصد کاهش را تجربه کرده است. بنابرنظر کارشناسان، ادامه این روند کاهشی احتمال ورود به چرخه تک‌فرزندی و بی‌فرزندی را بالا می‌برد. به‌گفته «شهلا کاظمی‌پور» به «شهروند» بالا رفتن میانگین سن ازدواج بر مسئله قدرت باروری زوجین به‌خصوص زنان تأثیر منفی می‌گذارد. بنابرنظر این جمعیت‌شناس، پایین آمدن نرخ باروری هم تأثیر مستقیم بر پیری جمعیت دارد: «زوجینی هم که در سن پایین ازدواج می‌کنند به داشتن یکی، دو فرزند بسنده می‌کنند که این مسئله هم بر پیری جمعیت بی‌شک تأثیرگذار خواهد بود.»
تمایل به فرزند نداشتن هم باب شده!
«کاظمی‌پور» با اشاره به اینکه طبق آمارهای ثبت احوال سهم فرزندان اول و دوم کمتر از سهم فرزندان سوم و چهارم است، می‌گوید: «تمایل به فرزند نداشتن هم در روند پیری جمعیت تأثیر خود را خواهد داشت.» این جمعیت‌شناس ادامه می‌دهد: «در برخی استان‌ها میانگین سن ازدواج پایین است. اگرچه به‌طور قطع نمی‌توان گفت، اما سهم کلانشهرها در بالا رفتن سن ازدواج بیشتر است.» به‌گفته «کاظمی‌پور» معمولا زوج‌هایی که دیر ازدواج می‌کنند، فرزندآوری را جلو می‌اندازند، البته به شرط اینکه قدرت باروری را از دست نداده باشند.
اجرای قانون جوانی جمعیت، روند نزولی نرخ رشد باروری را متوقف کرد
طرح جمعیت و تعالی خانواده از سال ١٣٩٢در مجالس و دولت‌های مختلف دست‌به‌دست شد. سرانجام مجلس یازدهم این طرح را تحت‌عنوان قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به تصویب رساند و سال ١٤٠٠از سوی دولت سیزدهم برای اجرا ابلاغ شد. رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت می‌گوید: «خوشبختانه در سالجاری روند نزولی نرخ رشد باروری متوقف شده است. یکی از علل این توقف را می‌توان اجرای قانون جوانی جمعیت دانست.» به‌گفته «صابر جباری» در زمان حاضر نرخ باروری کلی، حدود ١,٦٥است که این عدد باید براساس قانون برنامه هفتم طی ٥سال به عدد ٢.٥برسد.
«جباری» با اشاره به اینکه با اجرای قانون جوانی جمعیت می‌توان به این نرخ نزدیک شد، ادامه می‌دهد: «راهکار اصلی، تغییر نگرش مردم و الگوهای باروری، عوامل فرهنگی و سبک زندگی آنهاست.» رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت با اشاره به اینکه آمارها نشان می‌دهد فاصله بین ازدواج و تولد نخستین فرزند در زوجین ایرانی ٤تا ٥سال است، می‌گوید: «یکی از گزاره‌های فرهنگی که در حال اصلاح آن هستیم، این است که جوانان در ٢سال نخست زندگی خود اقدام به فرزندآوری کنند.»
عوامل فرهنگی بیشتر از عوامل اقتصادی تأثیرگذارند
قانون «تسهیل ازدواج» جوانان از سال١٣٨٤با ١٣بند به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده، اما متأسفانه با وجود تأکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر اهمیت موضوع ازدواج جوانان و عدم‌غفلت از این امر، این قانون تقریبا تاکنون اجرایی نشده، البته ذیل اجرای آن، ستادهایی همچون کمیته ازدواج آسان یا اقداماتی مثل افزایش وام ازدواج صورت گرفته است. معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده به «شهروند» می‌گوید: «به شخصه معتقدم بیش از مسائل اقتصادی، عوامل فرهنگی تأثیرگذاری دارند.» بنابرنظر «خزعلی» در این حوزه نیازمند کارهای فرهنگی برای ترغیب به ازدواج هستیم. دولت برای پایین آوردن میانگین سنی ازدواج، سیاست‌های اقتصادی را در پیش گرفته است.
با اجرای قانون «تسهیل ازدواج»، بسیاری از چالش‌های موجود در امر ازدواج جوانان یا برطرف می‌شود یا به حداقل می‌رسد، البته قوانین متعددی در این خصوص طرح‌ریزی شده اما وضعیت ازدواج جوانان همچنان بحرانی است و بالا رفتن سن در بین آنان مخصوصا برای دختران از مسائل مهمی است که به این بحران بیشتر دامن می‌زند و آن را جدی‌تر می‌کند. «انسیه خزعلی» با اشاره به اینکه قانون جوانی جمعیت در پایین آمدن میانگین سنی ازدواج تأثیر مثبت داشته، می‌گوید: «گروه‌ها و جمعیت‌هایی در حوزه تشویق به ازدواج و تامین مسائل خانواده فعالیت می‌کنند و ان‌شاءالله در آینده این روند کاهشی خواهد بود.»
